Nederland, land van overleg en consensus - interview Henk te Velde

Door Femke van Amerongen & Sjon van der Ree Doolaard 

Waar hebben we het over als we spreken over ‘politieke cultuur’? 

“‘Cultuur’ is een begrip dat vaak gebruikt wordt, bijvoorbeeld in ‘bedrijfscultuur’. Er worden dan de omgangsvormen en onderlinge relaties mee bedoeld en zo zou ik het ook voor de politiek willen gebruiken. Het gaat dan om de omgangsvormen tussen politici en in de politiek, maar ook tussen politici en het publiek of de kiezers. In de politicologie heeft het ook nog een specifieke betekenis. Daar wordt dan de houding van de bevolking tegenover de politiek mee bedoeld.” 

Bestaat er ook een wetenschappelijke definitie? 

“In de politicologie bestaande duidelijkste definities, andere wetenschappelijke disciplines zoals geschiedenis, werken daar vaak niet mee. Historici gebruiken het begrip breder, meer zoals antropologen het gebruiken. We kijken dan naar een groep mensen en beschrijven hoe ze zich gedragen en zich tot elkaar verhouden.” 

Hoe zou u de politieke cultuur in Nederland omschrijven? 

“Je kunt daarover alleen spreken in vergelijking, dus bijvoorbeeld in vergelijking met andere landen. Vaak wordt gezegd dat Nederland een land is van overleg en consensus (overeenstemming). Vergaderen is er tot kunst verheven. Alleen in het Nederlands betekent ‘parlementair’ meer dan alleen ‘wat er in de Kamer gebeurt’. Het betekent ook ‘fatsoenlijk’ in het algemeen.” 

Welke eigenschap missen we in onze politieke cultuur? 

“Er zit niet veel ‘pathos’ (gevoelvol, met passie overbrengen) in de Nederlandse politiek. Populistische partijen hebben er nog wel een randje van, maar als je het vergelijkt met buitenlandse landen, zie je minder passie waardoor een politicus met gevoel zijn motivatie uitlegt waaróm hij een bepaaldonderwerpprincipieel verdedigt. In Nederland vinden we zo’n verhaal al snel overdreven, omdat we het ook niet gewend zijn. Denk aan de Amerikaanse cultuur, waar met name in de zwarte kerken, zoals bij een dominee Martin Luther King met veel pathos, passie, of hartstocht wordt gesproken.” 

Horen wij u nu pleiten voor meer dominees op de lijst? 

Lachend: “Dat zou weleens een oplossing voor de SGP kunnen zijn, ja. Politici zouden meer van zichzelf moeten laten zien. Zelf denk ik dan ook aan sprekers als Obama en Merkel in een van haar laatste speeches. Ik denk dat mensen daar echt op zitten te wachten en dat die toevoeging juist zorgt voor meer vertrouwen in de politiek.” 

Is de opkomst van populistische partijen van invloed op de politieke cultuur? 

“Je kunt je wel afvragen of dat beeld van overleg en consensus nog kan worden volgehouden. Populistische partijen richten zich niet op overleg, willen vaak niet meebesturen en proberen stemmen te winnen door alleen te polariseren. 
Maar anderzijds kan een ‘tegenstem’ helpenals schok om jezelf weer opnieuw uit te vinden. De opkomst van meer populistische partijen kun je dan als een prikkelende uitdaging ziendie bij kandragen aan een beter evenwicht.” 

“Lawaai maken in de Kamer is een electoraal verdienmodel geworden." 

Na een lichte aarzeling, ontstaat er een voorzichtige grijns als Te Velde heel passend aanvult: “Je zou kunnen zeggen dat ook hiervoor geldt: ‘Onderzoek alle dingen en behoudt het goede’.”  

Welke ontwikkelingen ziet u op dit vlak in Nederland? 

“Er ontstaan veel zwevende kiezers, doordat politieke partijen niet meer door hun programma’s of idealen mensen aan zich binden. Omdat mensen zich wel vertegenwoordigd willen voelen door de Tweede Kamer en in het bijzonder door de partij waarop ze stemden, is er meer belangstelling voor wat er zich in de politieke arena afspeelt. Daardoor wordt in de hand gewerkt dat het debat wordt vormgegeven met meer ‘lawaai’ om meer op te vallen en zodoende meer stemmers voor zich te winnen. Lawaai maken in de Kamer is daarmee ook een electoraal verdienmodel geworden.” 

Wat bedoelt u met dat lawaai? 

“Door bijvoorbeeld filmpjesmet prikkelendedebatfragmentenkun je wel mensen voor je inwinnen. 

Wie de publieke opinie wil bereiken, moet in de Kamer zitten. Wie zou van Caroline van der Plas hebben gehoord als ze niet in de Kamer zat?”  

Is er een duidelijk onderscheid tussen de Nederlandse en de buitenlandse politieke cultuur? 

“De overeenkomsten tussen de parlementaire democratieën zijn groter dan de verschillen. In dat opzicht is er binnen de EU ook veel dat bindt – vooral binnen West, Noord en deels Zuid-Europa.  

De traditionele nadruk op overleg en consensus is wel onderscheidend, maar ook daarin lijken we nog veel op de Noordelijke landen.” 

Is de toeslagenaffaire een typische blijk van een falende politieke cultuur? 

“Hier gaat het vooral om een naar binnen gekeerde vorm van bestuur. Mede doordat een deel van de volksvertegenwoordiging alleen maar polariseert, heeft de regering de neiging om alleen maar bestuurlijke logica te volgen en maatschappelijke signalen te negeren. Dat dezelfde premier die verantwoordelijk was voor het ontstaan van de problemen denkt dat hij het probleem ook kan oplossen, zonder dat hij echt blijk geeft van een veranderde opstelling (Hoe zou je ook nog kunnen veranderen na zoveel jaar?), is wel een teken van falende politiek. Voor geen enkel bedrijf is het goed als de leiding zolang blijft zitten. Dat geldt ook voor de politiek.” 

Is een ‘nieuwe bestuurscultuur’ de oplossing? 

“Door alles op die ‘cultuur’ te schuiven, kun je ook weglopen voor concrete veranderingen. De term is wollig en vaag, maar dat is ook de strategie. Men wíl het ongrijpbaar houden.De toeslagenaffaire had ook concreet tot ander gedrag moeten leiden, zoals het aftreden van de premier. Pas dan zou er eventueel een nieuwe cultuur kunnen komen. Langdurige termijnen van de minister-president naast vaak juist te korte zittingsduur van Kamerleden zijn juist deel van het probleem!” 

Zou u pleiten voor het beïnvloeden van zittingstermijnen? 

“Je zoudaar inderdaad naarkunnen kijken. Een maximale zittingstermijn voor een minister-president is wel te regelen, maar dat zou je ook kunnen doen met een gentleman’s agreement. Voor Kamerleden is het wel lastiger, want je hebt te maken met nieuwe partijen waardoor er per definitie al veel nieuwe en dus vaak onervaren Kamerleden in de Kamer zitten.

“De kracht van de SGP is een principiële opstelling in de parlementaire democratie" 

Een ander probleem is dat men het Kamerlidmaatschap vaak ziet als een tussenstadium naar een andere positie in de maatschappij. Het wordt nu soms gezien als een opstapje. Ik zouervoor willen pleiten omgoede en effectieve Kamerledenals voorbeeld te presenteren. Je ziet namelijk dat de Kamerleden die het meest worden gewaardeerd en ook het meest bereiken vaak de Kamerleden zijn die al een langere staat van dienst hebben.” 

Hoe zou eenvernieuwde cultuur er volgens u uit moeten zien? 

“Meer echte pogingen om de bevolking aan te spreken. Van der Plas spreekt aan doordat ze concreet is en ergens ook constructief probeert te zijn. (Er zit ook onredelijkheid in, zoals haar ontkennen van de wetenschap.) Regeringspolitici zouden meer hun best moeten doen om hun beweegredenen te laten zien, contact te zoeken met de bevolking, te vertellen waarom ze in de politiek zitten, en niet alleen ‘besturen’ en ‘scoren’.” 

Is de politieke cultuur überhaupt te beïnvloeden? 

“Integriteit en werkelijke overtuiging zijn van belang.Die zijn niet makkelijk te behouden in de politiek. Ook zie je dat gemakkelijker aan de flanken van de politiek dan in de regering. Je ziet het bijvoorbeeld eerder bij de PvdD en de BBB dan in de bestuurlijke en carrièregerichte VVD.  
Polarisatie en kritiek horen overigens bij de democratie, we zouden ons pas echt zorgen moeten maken als er geen kritiek meer was. Kritiek is ook een teken van werkelijke betrokkenheid en die moet worden gewaardeerd.” 

Hoe ziet u de rol van de SGP in het politieke landschap en wat is de invloed van de SGP op deze cultuur?  

“Als oudste nog bestaande partij met trouwe aanhang en langzittende Kamerleden neemt de SGP een bijzondere plek in die haar een grotere rol geeft dan alleen op basis van getuigen.  

Bij de SGP zie ik als kenmerken haar overtuiging en minderheidspositie. Dan ligt de kracht van de SGP eerder in het wijzen op de rechtsstaat, in de bescherming van minderheden en het volgen van de juiste en fatsoenlijke aanpak. Die kracht moet dan niet worden gezocht in een populistische democratie. 

Kees van der Staaij is weleens ‘het geweten van de Kamer’ genoemd. Het zou jammer zijn als de SGP haar oren te veel laat hangen naar populistische standpunten, doordat een deel van de achterban daarvoor gevoelig is. De kracht van de SGP is een principiële opstelling in de parlementaire democratie.” 

_{Dit is een uitgebreidere versie van het interview dat verscheen in De Banier, editie juni 2023.}  

__________________________________________________________________________________

Henk te Velde 

Te Velde is hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan het Instituut voor Geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Hij houdt zichonder meer bezig met politieke cultuur, geschiedenis en het debat. 

Te Velde is medeauteur van Land van kleine gebaren. Een politieke geschiedenis van Nederland 1780-2012. 

__________________________________________________________________________________