23 januari 2024
Boekrecensie: Het onbehagen van juf Ank
Veiligheid en bestaanszekerheid zijn een menselijke basisbehoefte. In de moderne tijd wordt daar echter op een verkeerde manier invulling aan gegeven. De individualisering heeft mensen onafhankelijk gemaakt, maar laat hen zoekende naar ‘de beschutting van gedeelde relaties’.
Over deze ontwikkeling schreef Ronald van Steden een doordacht betoog.
Deze ontwikkeling ondermijnt het ‘basisvertrouwen’ in de samenleving; het vertrouwen dat de medemens van goede wil is, en dat er een gedeeld narratief over de samenleving is dat ons in staat stelt met ingrijpende gebeurtenissen en veranderingen om te gaan.
In een samenleving waarin dit basisvertrouwen ontbreekt wordt de ander al gauw als een bedreiging gezien. Er moeten dan veel veiligheidsmaatregelen getroffen worden die het gevoel van onzekerheid en wantrouwen bestrijden en ons het gevoel geven alles te kunnen beheersen.
Dit hangt samen met een ander fenomeen dat Van Steden omschrijft: de pretparksamenleving. In die samenleving staat de individuele autonomie centraal, die om werkelijk autonoom te kunnen zijn maximale vrijheid en veiligheid nodig heeft. Vervolgens moet het leven worden zoals een pretpark, waarin iedere ervaring van pijn of grenzen uitgebannen is. Het is niet meer vanzelfsprekend om er een morele levenshouding op na te houden: het gaat om maximaal genieten in een wereld waarin risico’s zoveel mogelijk vermeden worden.
Het leven moet worden zoals een pretpark, waarin iedere ervaring van pijn of grenzen uitgebannen is.
Van Steden wijst duidelijk op de schaduwzijden van deze ontwikkelingen. Uit de overtuiging dat de ander een bedreiging voor de eigen veiligheid en keuzevrijheid is, vloeien al snel vergaande veiligheids- en controlemaatregelen voort. Samen met de surveillancemogelijkheden die de moderne techniek biedt, kan dit tot een giftige cocktail leiden.
Angstige burgers vormen immers een vruchtbare voedingsbodem voor totalitaire heersers. De democratische rechtsstaat dreigt dan te veranderen in een despotische staat met een enorme overheid die van het beschermen van de burgers tegen elkaar haar prioriteit heeft gemaakt.
Tegenover al deze onverkwikkelijke ontwikkelingen plaatst Van Steden ook een alternatief. Hij wijst op het christelijk-sociale denken als een bron van basisvertrouwen en tegemoetkoming aan de menselijke zoektocht naar een gevoel van veiligheid. Vanuit dit denken ziet hij een belangrijke rol voor het maatschappelijk middenveld: het terrein van kerken, verenigingen en (lokale) gemeenschappen.
Dit maatschappelijk middenveld biedt een context waarin het basisvertrouwen van de samenleving kan groeien. Het werpt ook een dam op tegen een vergaand overheidsoptreden waarin de staat onder het mom van noodzakelijke veiligheidsmaatregelen van bovenaf in gemeenschappen en privélevens ingrijpt. Voor alle politici en bestuurders, maar zeker ook voor de christelijke onder hen, biedt het boek van Van Steden belangrijke aanknopingspunten.
Ook of misschien wel juist in een samenleving waarin het debat verhardt en wantrouwen overheerst, biedt het christelijk geloof belangrijke noties. Van Steden: ‘Het gaat om de ontologische geborgenheid van gehoord en gezien worden door de ander – en door de Ander. Empathie en zorgzaamheid zijn hierbij noodzakelijke voorwaarden’ (p. 148). In het profiel van een christenpoliticus zal iets doorschemeren van deze diepste zekerheid en veiligheid.
Dat hoeft in eerste instantie nog niet eens met woorden, zoals Van Steden laat zien, maar zal blijken uit de basishouding waarmee iemand in het leven staat. Dit is een houding die zich niet laat leiden door de belangen en wensen van het individu, maar die ervan uitgaat dat de gemeenschap en de medemens – ook die van afwijkend politiek pluimage – aandacht en inzet waard is.
Deze (bestuurlijke) inzet kan zich alleszins laten leiden en inspireren door de moraal van de christelijke traditie. Om de menselijke behoefte aan veiligheid en geborgenheid te vatten in de termen van de Heidelbergse Catechismus: het christelijk geloof biedt de enige werkelijke troost in leven en sterven.
De auteur is erin geslaagd in kort bestek een diepteboring in de Nederlandse samenleving te doen, een kritische diagnose te stellen en een richting voor herstel te wijzen. Hier heeft hij bovendien geen ingewikkeld jargon voor nodig. Dit komt mede door de vele pakkende voorbeelden die hij gebruikt om zijn punt te illustreren.
Een recensie als deze is te kort om de vele aspecten die Van Steden in het boek bespreekt uitputtend te behandelen. Bovendien zou er dan ook niets meer te lezen zijn. Daarom is deze recensie ook vooral een aansporing het boek zelf ter hand te nemen. Van harte aanbevolen!
Ronald van Steden, Het onbehagen van juf Ank. Over veiligheid en vertrouwen in roerige tijden,
Uitgave van Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam 2023; 176 blz; € 23,90