Fondsen als grabbelton?

Op dinsdag 4 april debatteerde de Eerste Kamer over de extra-budgettaire financiering (buiten de begroting om) via fondsen en andere initiatieven. Namens de SGP sprak Senator Peter Schalk. Zijn bijdrage is hieronder te lezen.

De governance van de grabbelton. Dat is het thema dat ik wil inbrengen bij dit beleidsdebat over alle extra-budgettaire financiering via fondsen en andere initiatieven.

Governance en grabbelton. Een risicovolle combinatie. Want laat ik eens in de huid van een willekeurige burger kruipen, die graag wil weten wat het Nationaal Groeifonds nu eigenlijk inhoudt. Welnu, het begint met het Nationaal Groeifonds, daarna gaat het over 2 terreinen, en dan 8 thema’s, en daarna raak je verzeild in een wirwar van projecten. Overigens was er een 3e terrein, namelijk infrastructuur. Maar door het huidige kabinet is dat er uitgehaald en overgeheveld naar het mobiliteitsfonds. En als je dan gaat kijken naar het mobiliteitsfonds, dan zie dat het geld daar al is toegekend, met name aan de ontsluiting van nieuwbouwprojecten, passend bij de enorme woonopgave. Daar kan ik weer van alles van vinden, maar daar gaat het nu niet om.

Waar het wel om gaat is de willekeur van de keuzes: Eerst is er een fonds met 3 beleidsterreinen. Bij het aantreden van een nieuw kabinet wordt er een beleidsterrein uitgehaald, maar het fonds blijft bestaan. Er is dan dus plotseling veel meer geld beschikbaar voor de 2 overgebleven terreinen. En de breedte van het 3e terrein, namelijk infrastructuur, wordt verengd tot de infra rond nieuwbouw.

En dan nog iets: bij het Groeifonds lag de Instellingswet er pas toen er al een belangrijk deel van het geld was uitgegeven. Bij het Stikstoffonds en bij het Klimaatfonds dreigt hetzelfde te gebeuren.

• Hoe wordt dat voorkomen?
• Respecteert het kabinet het budgetrecht van de Kamers?

Inmiddels is hopelijk duidelijk dat we inderdaad van een grabbelton kunnen spreken. En naast deze twee fondsen hebben we ook nog het Deltafonds, het Klimaat- en Transitiefonds, het Stikstoffonds en het Defensiematerieelbegrotingsfonds, en een hele serie andere kleinere fondsen.

• Waarom eigenlijk: durft het kabinet niet gewoon de verantwoordelijkheid te nemen en zelf de regie te nemen?
• Of, kiest de regering voor het apart zetten van gelden die ergens worden ingezet waar het op enig moment goed uitkomt?

Dan kom ik nu tot mijn punt: hoe zit het nu eigenlijk met ons zicht op die grabbelton, oftewel, hoe is de governance geregeld? De Raad van State waarschuwt nadrukkelijk dat de governance in feite onder druk staat. Neem het stikstoffonds. En neem een provincie als Gelderland: daar heeft men een gedegen plan uitgewerkt om de aanpak van stikstof uit te rollen. En zij hebben ook aangegeven hoeveel geld men daarvoor wil hebben.

• 1e vraag, wanneer gaat dat overigens eindelijk gebeuren?
• 2e vraag, stel dat 5 miljard naar Gelderland stroomt, hoe houden de verantwoordelijke ministers dan zicht op de invulling, de toepassing, de verantwoording van de gelden?

Nog zo’n voorbeeld: het klimaatfonds. Die gelden stromen naar allerlei ministeries.

• Maar wie legt uiteindelijk verantwoording af, en aan wie dan?
• Hoe durft de eerstverantwoordelijke minister deze verantwoordelijkheid aan?
• Wat gebeurt er als iets niet volgens het ingediende plan wordt uitgevoerd, of als er gelden overblijven?

Het gaat wel ergens over: Er wordt wel eens beweerd dat er inmiddels meer dan 100 miljard in allerlei fondsen zou zitten. Ik heb het niet opgeteld, maar het zou zo maar kunnen dat het ongeveer klopt.

Het is van belang om precies te weten welke invloed de gestegen inflatie en rente hebben op de actuele en beoogde investeringen in de diverse fondsen. Opnieuw even terug naar het Nationaal Groeifonds. Ooit werd dit fonds aangekondigd verstandig en haalbaar, omdat geld lenen op dat moment zeer goedkoop was. Mijn fractie gelooft niet in gratis geld, dus zo verstandig was dat allemaal niet. En inderdaad, intussen is de situatie behoorlijk anders en lijkt het erop dat men de rente alleen maar meer wil laten stijgen om de inflatie te drukken. Dat leidt tot een aantal vragen:

• Wat zijn de concrete financiële gevolgen hiervan?
• Welke van de grote fondsen hebben hun omvang als vast gegeven?

In het begin van de kabinetsperiode was 25 en 35 miljard begroot voor de fondsen.

• Is dat nog steeds de ambitie?
• Zitten de rentelasten daarin? En als we de stijgende rentelasten meenemen, is dan minder over voor daadwerkelijk beleid?

Immers, er is een stevig probleem voor reeds toegewezen gelden. Zo is bijvoorbeeld in de eerste Projectronde van het Nationaal Groeifonds geld toegekend op basis van een begroting.

• Maar wat betekent de enorme inflatie van dit moment voor de uitvoeringskracht binnen de fondsen? Immers, geld dat destijds toegekend werd heeft inmiddels sterk aan waarde verloren.

Tenslotte nog enkele opmerkingen over Fondsen in relatie tot de uitvoering, van groot belang voor de scope van deze Eerste Kamer.

Op dit moment zijn er bij veel uitvoerende instanties al grote problemen om regulier beleid uit te voeren. De staat van de uitvoering zal in de toekomst niet beter worden, eerder slechter. Daarbij spelen drie punten een rol: complexiteit, personeelsgebrek en verouderde ICT-systemen. Op dit moment zijn er al problemen met de uitvoering van eenvoudige subsidieregelingen.

• Kan de minister garanderen dat de fondsen niet stuk lopen op uitvoering?
• Kunnen de uitvoeringsorganen dit wel aan, dan wel erbij hebben?
• Hoe gaat de regering hierop sturen?
• En wat zijn de risico’s bij de huidige krapte op de arbeidsmarkt voor het goed uitvoeren van complexe uitvoeringssituaties?

Voor de fractie van de SGP is dit beleidsdebat een belangrijk moment om het signaal af te geven dat de regering beter zelf keuzes kan maken en rechtstreekse verantwoordelijkheid kan nemen. Neem zelf de regie, want anders loopt u in de bestuurlijke fuik!

En wacht u voor de grabbelton van de Fondsen. Vroeger hadden wij rond onze school jaarlijks een verkoping. Daar stond vrijwel altijd een grabbelton. Dat was altijd spannend, maar als ik mijn kwartjes er aan waagde, dan bleek het meestal weggegooid geld te zijn. Ik ben benieuwd naar de reactie van de bewindslieden.